Ghi vụn khi đọc sách I
Gorky rất kinh phục sự tả đối thoại khéo léo trong tiểu thuyết
của Balzac(1), ông cho rằng Balzac không hề tả hình dáng của nhân vật, mà có thể
khiến độc giả chỉ xem đối thoại cũng như là thấy tận mắt những người nói chuyện
đó. (Bài "Sự tu dưỡng văn học của tôi" trong tạp chí Văn học phần tháng tám).
Trung Quốc còn chưa có nhà tiểu thuyết khéo tay như thế, nhưng trong Thủy hử và
Hồng lâu mộng có những chỗ có thể làm cho kẻ đọc do lời nói mà xem thấy người.
Thực ra, điều đó cũng không phải là sự lạ gì lắm, những người ở một căn phòng
nhỏ thuê trong ngõ hẻm Thượng Hải, mỗi lúc có thể thể nghiệm được. Họ không thấy
mặt những người chung quanh mình, nhưng chỉ cách nhau một lớp phên ván mỏng, cho
nên khi người nhà của các gia đình ấy nói chuyện với khách, nhất là khi nói to,
đều có thể nghe được đại khái, lâu rồi thì biết nhà nào có những người nào, và
mường tượng thấy được những người ấy là người thế nào.
Nếu như xén bỏ những điểm không cần thiết, chỉ nhặt lấy những lời nói có đặc sắc
của mỗi người, thì tôi tưởng, có thể làm cho người khác từ trong câu chuyện suy
biết được mỗi nhân vật đang nói đó. Có đều, tôi nói thế không có nghĩa là: làm
như vậy thì sẽ thành ra Balzac của Trung Quốc đâu.
Khi tác giả dùng đối thoại biểu hiện nhân vật, có lẽ ở trong lòng và mắt của tác
giả đã tồn tại cái hình dáng của nhân vật ấy, thế rồi đem truyền sang độc giả,
làm cho trong lòng và mắt của độc giả cũng trình bày ra cái hình dáng của nhân
vật ấy. Song le, cái nhân vật mà độc giả nghĩ thấy, lại không hẳn giống với tác
giả tưởng tượng ra đâu. Cái ông già mành khảnh ít râu của Balzac khi đến trong
đầu Gorky có lẽ biến thành ra người cao lớn thô kệch có râu quai nón. Chỉ có về
tánh cách, ăn nói, nhất định có chỗ giống nhau, không sai mấy, cũng như đem tiếng
Pháp dịch thành ra tiếng Nga. Bằng chẳng vậy, thì văn học là cái vật không có
phổ biến tánh mất rồi.
Văn học tuy có phổ biến tánh, nhưng vì sự thể nghiệm của độc giả không giống
nhau mà có biến hóa, độc giả nếu không có sự thể nghiệm tương tự thì văn học
cũng mất hiệu lực đi. Ví như chúng ta xem Hồng lâu mộng, từ trên văn tự tưởng
thấy con người Lâm Đại Ngọc, nhưng phải nạng ra đừng cho cái bức ảnh "Đại Ngọc
chôn hoa" của Mai bác sĩ(2) vào choán trước trong đầu mình, mình tưởng ra một
Lâm Đại Ngọc khác, như thế, e lại sẽ tưởng đến cô con gái tân thời mành khảnh,
mơ mộng, tóc cắt ngắn, mặc áo hàng trừu ấn Độ, hay là tưởng ra hình dạng nào
khác nữa, tôi không đoán định được. Có đều, đem mà so sánh với bức họa tượng
trong sách, như sách Hồng lâu mộng đồ vịnh xuất bản ba bốn mươi năm trước thử
xem, chắc chắn là không giống một chút nào, bức họa tượng trong sách đó là Lâm
Đại Ngọc trong lòng và mắt của độc giả lúc bấy giờ.
Văn học có phổ biến tánh, nhưng có giới hạn. Cũng có thứ văn học tương đối lâu
dài, nhưng vì sự thể nghiệm xã hội của độc giả mà sinh ra biến hóa. Người át tư
cát mô ở Bắc Cực và người da đen ở lòng đất Phi châu, tôi tưởng họ không làm sao
hiểu được "mẫu Lâm Đại Ngọc"(3) ; người trong xã hội tốt, lành mạnh và hợp lý,
cũng không hiểu được nữa, đại khái nếu họ nghe nói chuyện Thủy Hoàng đốt sách,
Hoàng Sào giết người, họ cũng lấy làm lạ tai hơn chúng ta(4). Đã có biến hóa thì
không phải lâu dài, ai nói văn học có vĩnh cửu tánh là nói chiêm bao(5).
6-8-1934
(Dịch ở Hoa biên văn học)
------------
(1) Honoré de Balzac, một nhà tiểu thuyết trứ danh nước Pháp (1799 - 1850).
(2) "Đại Ngọc chôn hoa" là một hành động của cô ả Lâm Đại Ngọc trong tiểu thuyết
Hồng lâu mộng. Mai bác sĩ tức là Mai Lan Phương, một kép hát nổi tiếng Trung
Quốc, từng sang Mỹ biểu diễn, được chính phủ Mỹ tặng hàm văn học bác sĩ. Mai Lan
Phương từng đóng vai Đại Ngọc chôn hoa trên sân khấu, có người chụp lấy bức ảnh
ấy bày ở hiệu ảnh mà Lỗ Tấn có nói đến ở nơi khác.
(3) Bốn chữ nầy theo nguyên văn là "Lâm Đại Ngọc hình". Chữ "hình" đây chỉ có
nghĩa là khuôn khổ, dáng bộ, chưa phải là "điển hình", cho nên dịch là "mẫu".
Nếu nói "điển hình" thì gồm đến cả tánh cách, tâm lý, tác phong, v.v... không
dịch là "mẫu" được.
(4) Tần Thủy Hoàng sau khi thống nhất Trung Quốc (cuối thời kỳ Chiến quốc), muốn
thống nhất cả đến tư tưởng văn hóa, nên đã hạ lệnh đốt hết những sách nào nói
khác với chủ trương của mình (xem thêm bài Hoa và Đức đều đốt sách mà có khác
nhau ở đằng trước). Hoàng Sào là người từng khởi binh làm loạn cuối nhà Đường
trong mười năm, từng xưng mình là hoàng đế nước Đại Tề, nhưng cuối cùng thất bại
và tự tử. Trong mười năm đó Hoàng Sào đã giết hàng mấy chục vạn người, mang tiếng
là "giết người như giết dê". Chỗ nầy hình như có ý ám chỉ vào sự độc tài tàn bạo
của Tưởng Giới Thạch, và than phiền chỉ có xã hội Trung Quốc quen chịu áp bách
mới có được hiện tượng như thế.
(5) Đại ý bài nầy là để bác cái thuyết "văn học có vĩnh cửu tánh" của một bọn người
tự xưng là "loại người thứ ba", trên lập trường văn học không đứng về tả mà cũng
không đứng về hữu. Vẫn chịu nhận rằng văn học có phổ biến tánh, nhưng phổ biến
đến một mức nào mà thôi, do sự thể nghiệm của độc giả tùy thời gian và không
gian mà đổi khác đi, thành ra có biến hóa. Đã có biến hóa thì không vĩnh cửu được. |