36. Chung quanh tập thơ Việt Bắc:
Bạn đọc góp ý kiến
a) LÊ BÁ SÚY (Quân đội):
Lê Ðạt đề cập đến vấn đề giai cấp tính trong thơ Tố Hữu nhưng thực ra Lê Ðạt
chưa thật nắm vững thế nào là giai cấp tính thể hiện trong thơ.
Tôi thấy chúng ta cần phải xác nhận lại với nhau về cái "tôi". Hoàng Yến, Hoàng
Cầm và Lê Ðạt đều có đề cập đến cái "tôi". Nhưng thế nào mới là cái tôi đúng,
cái "tôi" khách quan, cái "tôi" thực sự của giai cấp, của quần chúng. Cái "tôi"
đó phải dựa theo một lập trường, quan điểm thống nhất trên cơ sở vững chắc của
chủ nghĩa hiện thực, thật sự khách quan để phê bình. Lê Ðạt định nghĩa cái tôi
thì đúng, nhưng lúc phê bình thì không sử dụng đúng, đã để cái tôi "cũ" (chủ
quan) lồng vào khá nhiều.
"Một tác phẩm được quần chúng hoan nghênh nhất định là có một giá trị nào". Ðồng
ý với Lê Ðạt và tôi muốn nêu lên điều này trong thơ Tố Hữu thành một vấn đề để
chúng ta cùng nghiên cứu, vì nói như Lê Ðạt... "nhưng hoan nghênh như thế không
có nghĩa là đã hiện thực, đã tiêu biểu cái mới". Như thế là phủ nhận trình độ
của quần chúng đối với văn nghệ (tất nhiên tôi nói đến quần chúng cách mạng).
Quần chúng biết yêu thích những bài thơ hay mà còn biết phê phán phân tích nữa.
Quần chúng còn dạy cho những người làm công tác văn nghệ giá trị của một bài thơ
hay nữa, vì nhận xét của quần chúng là xuất phát từ thực tế, từ tình cảm chân
thành, từ nguyện vọng sát thực của họ. Nói như vậy không phải không có sự hướng
dẫn của người cán bộ văn nghệ sau khi, với lý luận của Ðảng đã tổng hợp vấn đề
để trả lại, hướng dẫn cho quần chúng. Và nói như vậy không có nghĩa là một tác
phẩm được quần chúng hoan nghênh là hoàn hảo không có khuyết điểm.
Người làm thơ phải nói lên tình cảm, nguyện vọng của quần chúng thì người cán bộ
hướng dẫn, phân tích cái hay, dở của một tác phẩm văn nghệ cũng phải tổng hợp
được ý kiến, nhiệt tình, dư luận tốt, xấu của quần chúng đối với tác phẩm đó.
Không nên lồng cái "tôi" chủ quan trong khi tổng hợp mà gán cho đó là của quần
chúng. Quần chúng thưởng thức thơ không phải như người thầy bói xem voi.
Quần chúng muốn thơ phải nói lên tình yêu thắm thiết đối với xứ sở, đất nước,
đối với nhân dân lao động, với lãnh tụ, với quân đội nhân dân và quần chúng đòi
hỏi thơ phải nói lên lòng căm giận của họ đối với quân thù. Quần chúng biết yêu
và biết ghét. Thơ phải nói đến nguyện vọng của họ, phải nói đến tương lai của Tổ
quốc. Quần chúng còn đòi hỏi những câu thơ trong sáng, giản dị, để ghi, để nhớ.
Nhiều người hoan nghênh thơ Tố Hữu, có nhiều nhiệt tình đối với thơ Tố Hữu,
chính vì Tố Hữu đã nói lên được những điều đó. Quần chúng biết rung động khi đọc
thơ Tố Hữu nhưng không phải là rung động mù quáng, cũng không phải quần chúng
chỉ biết cái hay mà không biết đến khuyết điểm của thơ Tố Hữu. Quần chúng thích
thơ Tố Hữu không phải "thơ Tố Hữu chỉ mới nói được một phần nào quần chúng ở
hình thức". Quần chúng ngày nay dưới sự giáo dục của Ðảng đã biết đánh giá một
tác phẩm đúng mức. Lê Ðạt luẩn quẩn giữa quần chúng và thơ Tố Hữu. Lê Ðạt công
nhận bằng một con mắt ở trên nhìn xuống: "Thơ Tố Hữu nhiều người thuộc thật đấy,
dễ hiểu thật đấy..." hay: "Việc tập thơ còn được một số đông trong quần chúng
hoan nghênh đủ là bảo đảm cho giá trị của nó trong giai đoạn hiện tại", rồi một
mặt khác Lê Ðạt lại cho rằng thơ Tố Hữu vẫn xa quần chúng. Chúng ta không thần
thánh hóa quần chúng, nhưng chúng ta phải thống nhất với nhau rằng: thơ dễ thuộc,
thơ dễ hiểu đối với quần chúng không phải là thơ không có quần chúng tính. Quần
chúng thuộc thơ không phải để tiêu khiển mà vì thơ Tố Hữu thấm vào lòng họ, nói
lên được tình cảm, ý nguyện của họ.
Quần chúng hoan nghênh thơ Tố Hữu không phải không biết nhận định, không phải là
không có căn cứ.
Tôi thấy rằng Lê Ðạt cần xem lại cái "tôi" của mình, cần đi sâu vào quần chúng
hơn nữa để tìm ra cái "tôi" mới, cái "tôi" của quần chúng, có như thế mới đứng
trên một lập trường thống nhất với quần chúng để phê bình thơ và mới sử dụng
đúng nghĩa cái "giai cấp tính" khó nhận xét
[1]
thơ Tố Hữu.
Càng đi vào đoạn sau Lê Ðạt càng sa vào sai lầm lớn. Lê Ðạt nói: "Thơ Tố Hữu
đứng về một phương diện nào mà nói, là thơ có ích. Tố Hữu có nhiều cố gắng phục
vụ công tác chính trị. Tố Hữu hơn một số anh em làm thơ ở chỗ giải thích chính
sách bằng thơ có rung cảm mặc dầu rung cảm còn vương vất tàn tích tiểu tư sản.
Thơ Tố Hữu nhiều chỗ là những bài học chính sách tốt. Nhưng là những bài học tốt
không phải là đã hiện thực, đã công nông. Ý tốt, ý đúng không phải là toàn bộ
vấn đề nội dung của Thơ. Vấn đề nội dung, tôi nhắc lại, căn bản là vấn đề điệu
tâm hồn của tác giả. Tôi thấy mức giá trị của điệu tâm hồn tác giả tỏa ra trong
tập thơ là mức tiểu tư sản cách mạng".
Tôi không hiểu Lê Ðạt định nói "điệu tâm hồn" trong thơ là gì? Nó có tách rời
nội dung và ý của thơ không? Ðiệu tâm hồn đó có thoát khỏi giai cấp tính không?
Nó có phục vụ cho tình cảm lành mạnh, cho công tác cách mạng không? Nếu là một
bài thơ làm cho quần chúng yêu thích và thi hành đúng chính sách có phải là một
bài thơ không có điệu tâm hồn không? Chính sách là đường lối, chủ trương, là
hành động của Ðảng, của giai cấp. Văn nghệ chúng ta phục vụ cho quần chúng chẳng
phải đi đúng đường lối đó sao? Lê Ðạt công nhận thơ Tố Hữu có nhiều cố gắng phục
vụ cho công tác chính trị. Ðúng, chính bởi vì thơ Tố Hữu mang đúng tính chất
giai cấp cách mạng mới phục vụ được.
Lê Ðạt muốn hạ thấp tác dụng thơ của Tố Hữu nhưng vô tình Lê Ðạt đã tách công
tác chính trị với lập trường giai cấp, chưa rõ thế nào là một bài thơ "có ích",
đã hiểu sai ý nghĩa của thơ giáo dục chính sách.
Nếu điệu tâm hồn tác giả tỏa ra trong tập thơ là mức tiểu tư sản cách mạng thì
không thế nào phục vụ được công tác chính trị hay là làm được bài học chính sách
tốt như Lê Ðạt đã nhận xét một cách rất mâu thuẫn.
Lê Ðạt còn nói: "Nhiều và không nhiều. Nếu bạn chỉ đòi hỏi tập thơ xem được, một
tập thơ của một người yêu nước trong mặt trận dân tộc thống nhất và so sánh với
một vài tập thơ khác để đánh giá thì quả là có nhiều, nhưng nếu các bạn muốn đòi
hỏi hơn ở thơ Tố Hữu một nhà thơ hoạt động cách mạng và bạn tin là còn có nhiều
khả năng đóng góp hơn nữa, nếu các bạn muốn đứng vững trên lập trường hiện thực
xây dựng một nền thơ Việt Nam chân chính thì chẳng có gì là nhiều cả". Ở đây tôi
không muốn nói nhiều đến sai lầm nghiêm trọng của Lê Ðạt quan niệm về thơ "của
một người yêu nước trong mặt trận dân tộc thống nhất" và thơ của Tố Hữu vì như
trên tôi đã nói Lê Ðạt thực ra đã nắm vững "giai cấp tính" để phê bình thơ đâu,
tôi muốn nói chính Lê Ðạt đã đòi hỏi quá nhiều ở Tố Hữu, mà đòi hỏi như vậy là
chủ quan.
Văn nghệ ta đang trưởng thành và có nhiều hứa hẹn. Thơ Tố Hữu cũng vậy. Ở thơ Tố
Hữu tất nhiên còn nhiều khuyết điểm. Cũng không có ai có thể dám quả quyết là
thơ Tố Hữu có đầy đủ giai cấp tính và hoàn toàn hiện thực. Vì nói như vậy cũng
là chủ quan. Thơ Tố Hữu không thể thoát ra ngoài độ trưởng thành chung của thơ
ca Việt Nam. Nhưng trong giai đoạn hiện tại mà nói: thơ Tố Hữu xứng đáng dẫn đầu
thơ ca cách mạng Việt Nam.
5-55
[1]
“Khó nhậnn xét”: ý chỗ này hơi khó hiểu; phải chăng chỗ này báo gốc có lỗi in,
đúng ra có lẽ là “khi nhận xét”? (N.S.T.)
b) NGÔ LINH NGỌC (khu Hàng Giấy[1]):
Thơ Tố Hữu có nhiều đoạn rất hay, rất mạnh. Bốn câu thơ:
Trời
không của chúng hay
[2]
Ðạn ta
rào lưới sắt
Ðất
không của chúng bay
Ðai
thép ta thắt chặt
mạnh như ngàn cân sắt đập vào đầu quân thù. Thơ tả phấn khởi, căm uất của Tố Hữu
có nhiều hiệu năng. Tình cảm trong thơ Tố Hữu lớn rộng. Tố Hữu vạch hướng lên
cho quần chúng trong các giai đoạn của cách mạng. Tính chất hiện thực của thơ Tố
Hữu nhiều chỗ biến vào tình cảm, thành tin tưởng. Nhưng cũng còn nhiều khuyết và
nhược điểm cần khắc phục ngay. Tố Hữu còn nhiều đoạn thơ chịu ảnh hưởng một kỹ
thuật cũ. Ðôi chỗ tình cảm, và phương pháp suy nghĩ, tìm tứ phảng phất như của
những thi sĩ cũ.
Bộ đội chúng tôi rất yêu Tố Hữu. Những năm còn đánh nhau, có những đồng chí
thuộc bài thơ
“Bầm ơi”
đã nói: - "Nếu anh Tố Hữu đến thăm đơn vị ta, chúng mình sẽ đánh một trận thật
thắng để đón anh". Tập
Việt Bắc
cũng có những bài, những câu làm chúng tôi thỏa mãn. Chúng tôi chờ ở Tố Hữu
những bài thơ khác nữa, có phát động giảm tô, cải cách ruộng đất, có hình ảnh
Bác, Ðảng, quân đội, chính quyền, dân công, v.v... với cái hoàn cảnh điển hình
hơn. Thơ Tố Hữu hiện thực cách mạng, sẽ còn hay hơn với sự trưởng thành của cách
mạng.
[1]
Theo phân cấp hành chính đô thị đương thời, “khu” tương đương với “quận” ngày
nay, “tiểu khu” tương đương với “phường” ngày nay.
[2] Có
lẽ chỗ này báo in sai: câu đầu đoạn trích này là “Trời không của chúng bay” mới
là đúng. (N.S.T.)
c) ÐỨC MINH (trường Sư phạm trung ương):
Khi phân tích một tác phẩm văn học, chúng ta không thể không chú ý bối cảnh lịch
sử tác phẩm đó. Về phần này, chúng tôi chưa thấy được rõ ràng trong các bài phê
bình tập thơ
Việt Bắc.
Thường thường chúng tôi chỉ gặp những danh từ chung chung nói lên thời đại ta vĩ
đại, sức sống của dân tộc cuồn cuộn. Chúng ta không thể chỉ lấy bối cảnh lịch sử
chung của cả thời đại để căn cứ vào đó đánh giá tập thơ
Việt Bắc.
Tập thơ này gồm nhiều bài, mỗi bài ra đời ở một giai đoạn khác nhau trong cuộc
đấu tranh của dân tộc ta. Có bài làm ra năm 1947, có bài được sáng tác năm 1951,
mỗi bài đó chẳng những có bối cảnh lịch sử chung của thời đại, mà còn mang dấu
vết riêng của hoàn cảnh trong từng giai đoạn nhỏ một cuộc kháng chiến. Tác giả
tập thơ
Việt Bắc
đâu có phải là thánh, cho nên không thể vượt ra khỏi khung cảnh của từng giai
đoạn nhỏ đó, không thể tách rời khỏi bước tiến của quần chúng nhân dân, không
thể tách rời khỏi hàng ngũ những văn nghệ sĩ của ta ngày nay trong từng giai
đoạn đó. Vì vậy, chúng ta đem nhận thức, quan điểm của ta ngày hôm nay để phê
phán một bài thơ năm 1947, như bài “Cá nước”, hoặc một bài năm 1948, như bài
“Phá đường”, mà không đặt nó vào hoàn cảnh lịch sử của giai đoạn bấy giờ thì
thật là một thiếu sót lớn. Nếu chúng ta "đánh bằng" cả hơn hai chục bài thơ
trong tập
Việt Bắc,
không để ý đến ý nghĩa giai đoạn của mỗi bài thì e rằng không đánh giá được đúng
toàn bộ tập thơ đó. Anh Hoàng Yến có nhận định rằng thơ của Tố Hữu từ sau cách
mạng tháng Tám bé nhỏ so với thời đại, Tố Hữu không phải là "ngọn cờ thơ ca"
Việt Nam ngày nay. Nhưng thế nào là bé nhỏ? Nếu chúng ta đem tập thơ đó so với
cả nhiệm vụ vĩ đại của cuộc cách mạng trong một giai đoạn lâu dài thì chúng ta
đã đặt cho nhà thơ một yêu cầu quá cao, không thực tế. Trái lại, đặt mỗi bài thơ
vào một giai đoạn nhất định của nó thì mới có thể nói rằng nó to lớn, hay nhỏ bé
như thế nào được. Và nếu trong từng giai đoạn ngắn và nhất định đó, Tố Hữu lúc
nào cũng đi tiên phong cả thì tại sao Tố Hữu không thể là ngọn cờ dẫn đầu trong
thi ca chúng ta?
d) LÊ BẠCH
SƠN (Miền Nam):
...Nhưng có phải tập thơ Việt Bắc buồn lạnh, thiếu tình cảm chiến đấu,
thiếu ý thức giai cấp không và sau những thiếu sót trên ta sẽ kết luận về giá
trị tập thơ như thế nào?
Trong một thời đại chiến đấu mà thơ không có tính chất chiến đấu là không hiện
thực. Nhưng chiến đấu với cái tình cảm bừng bừng, sôi sục chỉ là một mặt của
chiến đấu. Còn cái chiến đấu kín đáo mà to tát hơn. Ðấy là cái chiến đấu bền bỉ
về mặt tư tưởng và tình cảm giữa cái mới và cái cũ phức tạp trong con người.
Tình cảm bừng bừng sôi sục chỉ là một khía cạnh trong cái tình cảm chung về
chiến đấu và có thể nói nó là biểu hiện cái tình cảm kín đáo khi được đưa lên
chín mùi do một điều kiện nào đó về chủ quan và khách quan.
Tình cảm trong tập thơ Việt Bắc về mọi mặt là một tình cảm hăng hái chứa
đựng và thấm thiết.
Nó có thiếu một khía cạnh chiến đấu sôi sục, nó không nêu được nổi rõ lên cái
tình cảm giai cấp. Nhưng ta không thể do đấy mà kết luận hoàn toàn là tập thơ
thiếu tính chất chiến đấu hay tính chất giai cấp.
Ta thấy thường ở một bài thơ hay một tập thơ có nhiều bài dù hay đến đâu, cái
tình cảm chứa đựng trong mỗi câu, mỗi tiếng không thể luôn luôn cân xứng. Nó vẫn
có chỗ tình cảm lép đi một ít, hoặc hơn thế nữa có đôi chỗ trống rỗng. Nhưng tác
phẩm thành công hay không là do cái nào nhiều nhất, cái nào nổi lên trong toàn
bộ tác phẩm? Những khuyết điểm có trầm trọng làm hỏng nội dung đi không?
Văn hóa Việt Nam thoát thân từ xã hội phong kiến, thuộc địa có nền kinh tế lạc
hậu. Văn hóa Việt Nam nói chung và văn nghệ Việt Nam nói riêng muốn đi đúng
đường lối hiện thực, đã phải chiến đấu và còn phải chiến đấu nhiều với cái cũ để
đè bẹp nó. Thơ là kết tinh của tình cảm. Tình cảm là phản ảnh sinh hoạt của xã
hội nên tình cảm nhà thơ cũng rất phức tạp. Chúng ta đang học tập sáng tác theo
đường lối hiện thực. Ngay về mặt quan niệm hiện thực chúng ta cũng đang phải học
tập nhiều. Tập thơ Việt Bắc có những khuyết điểm của nó không làm cho ta
thỏa mãn trong việc chọn một tác phẩm thật đầy đủ. Nhưng nhìn toàn tập thơ với
một số bài đã tương đối thành công và xét với các tác phẩm chúng ta đang có, tập
thơ Việt Bắc vẫn rõ rệt là một tác phẩm lớn đối với chúng ta. Với tập thơ
ấy, Tố Hữu trước sau vẫn là nhà thơ nói được nhiều nhất và chân thành những nét
tình cảm lớn trong các tình cảm lớn của thời đại.
Nguồn: Văn nghệ số 71 (10.5.1955)